Στην ανάμνηση του ονόματος του Γρηγόρη Λαμπράκη, δύο σκέψεις έρχονται σχεδόν αυτόματα στο μυαλό. Η πρώτη είναι ότι “ζει”, φράση-προϊόν ενός συνθήματος από την εποχή της δολοφονίας του, ο απόηχός του οποίου ακόμα αντηχεί. Η δεύτερη είναι ότι η δολοφονία του ήταν μία στυγερή και άδικη πράξη που τον κατέστησε μύθο στη σύγχρονη μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας, και σύμβολο του φιλειρηνικού και αριστερού κινήματος.
Έχει πεθάνει, συνεχίζει όμως να ζει.
Παρομοίως, η 1η Μαΐου είναι παγκόσμια ημέρα-σύμβολο για τους κοινωνικούς αγώνες. Από τις διεκδικήσεις του Μαΐου του 1886 στο Σικάγο, με κυρίαρχο το σύνθημα "Οχτώ ώρες δουλειά, οχτώ ώρες ανάπαυση, οχτώ ώρες ύπνο ", μέχρι σήμερα, η μέρα αυτή αποτελούσε πάντα αφορμή για νέες διεκδικήσεις και νέους κοινωνικούς αγώνες. Σήμερα, σε μία εποχή που γίνεται πλέον όχι μόνο ορατός, αλλά χειροπιαστός ένας νέος εργασιακός μεσαίωνας, με το οχτάωρο να αποτελεί ευσεβή πόθο και ουτοπία για πολλούς εργαζόμενους, και να καταργούνται αμαχητί ιστορικές διεκδικήσεις όπως οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας, ο επετειακός εορτασμός της πρωτομαγιάς εξακολουθεί να αποτελεί πυρήνα έμπνευσης για νέες κινητοποιήσεις και για τις ίδιες (εάν όχι νέες) διεκδικήσεις. Όμως, οι κυρίαρχες και ευρέως αποδεκτές μεταπολεμικά πρακτικές διαμαρτυρίας, μέρος των οποίων αποτελεί ο επετειακός εορτασμός της πρωτομαγιάς, φάνηκε τις τελευταίες δεκαετίες να χάνουν σιγά-σιγά τη δυναμική και την αποτελεσματικότητα τους, κάτι που ενδεχομένως οφειλόταν σε μια συνολικότερη πολιτισμική, πνευματική και πολιτική μεταστροφή, σε περιοχές σκέψης όπου οι “μεγάλες αφηγήσεις” - οι οποίες δημιούργησαν μαζικά κοινωνικά κινήματα και ολοκληρωτικά ερμηνευτικά συστήματα – δεν είχαν πια θέση. Αντίθετα, ένας κατακερματισμός των ιδεολογιών χειραφέτησης και αμφισβήτησης κέρδιζε έδαφος δημιουργώντας μικρές ή/και τοπικές ομάδες με θεματικά εξειδικευμένες θέσεις, που αγωνίζονταν διαρκώς για κυριαρχία στην ιδεολογική αρένα, κατακερματισμός ο οποίος εξέφραζε συγχρόνως την απογοήτευση από την αποτυχία αυτών των παλαιότερων μαζικών αγώνων να αλλάξουν πραγματικά τον κόσμο. Πολύ πρόσφατα, οι συνεχιζόμενες μαζικές και σε κάποιο βαθμό επιτυχημένες κινητοποιήσεις στον Αραβικό κόσμο, αλλά και οι τελευταίες κινητοποιήσεις στην Ευρώπη, φαίνεται να ανατρέπουν αυτή την τάση.
Η Εργατική Πρωτομαγιά πεθαίνει, συνεχίζει όμως να ζει.
Σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικών μεταβολών και επαναπροσδιορισμού των πρακτικών αμφισβήτησης, η πρωτομαγιά, ως ημέρα-σύμβολο κοινωνικών αγώνων και πρακτικών χειραφέτησης, καθώς και οι αγώνες που ενέπνευσαν τα ριζοσπαστικά κινήματα της δεκαετίας του '60, άμεσος εκφραστής των οποίων υπήρξε ο Γρ. Λαμπράκης, είναι πιθανόν να φαίνονται εξαιρετικά παρωχημένα στις νεότερες γενιές. Ταυτόχρονα όμως, η παρακαταθήκη αυτών των αγώνων συνεχίζει να τροφοδοτεί τον τρόπο με τον οποίο φαντασιώνεται η σύγχρονη πολιτική χειραφέτησης τον εαυτό της, ή τον τρόπο με τον οποίο ασκεί τις πρακτικές της. Είναι μια παρακαταθήκη που φαίνεται κατά κάποιο τρόπο να πεθαίνει, ταυτόχρονα όμως συνεχίζει να ζει, και κάποιες φορές να θριαμβεύει, όπως στην περίπτωση των συνεχιζόμενων διαμαρτυριών στον Αραβικό κόσμο.
Αυτές τις δύο παραπάνω πολύ ιδιαίτερες αντιφάσεις – ασύνδετες μεν φαινομενικά, πιθανόν όμως απόρροια η μία της άλλης - θέλει να διερευνήσει η συγκεκριμένη παρουσίαση, τοποθετώντας τη μία αντίφαση μέσα στην άλλη. Στα πλαίσια της επετείου της Πρωτομαγιάς του 2011, παρουσιάζεται μία ανα-βίωση, (ανα-παράσταση) του πολιτικού λόγου του Γρ. Λαμπράκη που εκφωνήθηκε στο θέατρο “Πορεία” (3ης Σεπτεμβρίου 69) στις 24 Ιουνίου 1962 στο Α' Εθνικό Συνέδριο για την Ειρήνη και τον Αφοπλισμό, της Ελληνικής Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη (ΕΕΔΥΕ).
Η συγκεκριμένη ομιλία που εκφωνήθηκε ένα χρόνο πριν από τη δολοφονία του, είναι κυρίως λόγος αντιπολεμικός, και λειτουργεί σαν χρονοκάψουλα, εφόσον αναφέρεται σε όλα τα γεγονότα της εποχής εκείνης, που με το έναν ή τον άλλον τρόπο επηρέαζαν και χαρακτήριζαν τον αριστερό λόγο εκείνης της περιόδου. Υπάρχουν πολλά σημεία στο κείμενο που μας αφήνουν ή μας ωθούν να κάνουμε αναγωγές στη σημερινή ελληνική και παγκόσμια πραγματικότητα (με απροσδόκητο τρόπο πολλές φορές, αφού η όξυνση της κρίσης στην Ελλάδα, η πρόσφατη ανησυχία για το πυρηνικό ατύχημα στην Ιαπωνία, η Νατοϊκή επέμβαση στη Λιβύη, ακόμα και ένας διάχυτος αντι-γερμανισμός, αντηχούν πολύ παράξενα στη συγκεκριμένη ομιλία), με αποτέλεσμα το κείμενο να φαίνεται εξαιρετικά φρέσκο. Βεβαίως, υπάρχουν και σημεία που δεν μπορούν να βρουν αντιστοιχία στη σημερινή πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να φαίνονται εξαιρετικά παρωχημένα, καθώς η ιστορία τα έχει ξεπεράσει προ πολλού. Η ιδιαίτερη αντίφαση ενός λόγου νεκρού που καταφέρνει παρόλα αυτά να παραμένει ζωντανός, διαπερνά και το κείμενο.
Σαν δραματικό κείμενο, ο συγκεκριμένος πολιτικός λόγος εμπεριέχει μία έκπληξη. Τη φράση, "Είναι τόσο όμορφο να ζεις για την Ειρήνη! Είναι τόσο μεγάλο να πεθαίνεις για την Ειρήνη!” Για τον ίδιο τον Λαμπράκη -ενορατικά ίσως-, θα μπορούσε να είναι μια προφητεία για ό,τι τον περίμενε. Για το σημερινό ακροατή του λόγου, τη δραματική αξία στο κείμενο τη δίνει η συγκεκριμένη φράση, εφόσον πλέον γνωρίζουμε ότι η προφητεία εκπληρώθηκε.
Η ανα-παράσταση του πολιτικού λόγου του Γρ. Λαμπράκη στα πλαίσια του εορτασμού της Πρωτομαγιάς σε δημόσιο χώρο, επιχειρεί να δημιουργήσει θεατρικά τις συνθήκες που παραπέμπουν σε πραγματική πολιτική συγκέντρωση. Ο λόγος αυτός αποδίδεται από ηθοποιό, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια να ακούγεται και να δείχνει όπως ο πραγματικός Γρ. Λαμπράκης. Με στόχο να προσλάβει ο θεατής το λόγο ως αντιφατικό αποφεύγεται κάθε προσπάθεια σκηνογραφικής αναπαράστασης της δεκαετίας του ’60, καθώς και οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να ενισχύσει τη θεατρικότητα της παράστασης, (δηλ. το “σπάσιμο” της θεατρικότητας ενός πολιτικού λόγου του παρελθόντος, και εξ υποθέσεως παρωχημένου, ο οποίος τοποθετημένος στο παρόν εξακολουθεί να ακούγεται ενοχλητικά οικείος). Κατ' αυτόν τον τρόπο γίνεται φανερή σε όλη της την πολυπλοκότητα η δυσεπίλυτη αντιφατικότητα μιας κληρονομιάς που συνεχίζει να στοιχειώνει το φαντασιακό των πρακτικών αμφισβήτησης.
Το γνωστό σύνθημα “Ο Λαμπράκης ζει”, είναι το άλλοθι για την ανα-παράσταση του λόγου του και ταυτόχρονα, ως κεντρικό σύνθημα στο φέιγ-βολάν, ανακοινώνει το μέρος και την ώρα της παράστασης, η οποία καταγράφεται για να ανέβει στο διαδίκτυο. Η καταγραφή της παράστασης ως μέρους της παράστασης, θέλει να προκαλέσει έναν προβληματισμό για τον ρόλο των μέσων στις πολιτικές συγκεντρώσεις και ειδικότερα για τον ρόλο τους στις συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Καθώς τα συμβατικά ΜΜΕ πολλές φορές είτε αγνοούν αντίστοιχες συγκεντρώσεις είτε τις χρησιμοποιούν με τρόπο που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική γενεσιουργό αιτία τους, γίνεται φανερό ότι δεν αρκεί απλώς η δημιουργία ίδιων μέσων επικοινωνίας, αλλά είναι απαραίτητο να γίνουν οι ίδιοι οι συμμετέχοντες το μέσο. Γι’ αυτό η παρουσίαση του λόγου σε δημόσιο χώρο, στα πλαίσια της επετείου της Πρωτομαγιάς, δημιουργεί τις συνθήκες που μετατρέπουν την παρουσίαση σε συμβάν και προκαλούν την προσοχή των ΜΜΕ, τα οποία της παρέχουν κάλυψη και δημοσιότητα. Το κοινό είναι επίσης ελεύθερο να καταγράψει με οποιοδήποτε μέσο την παράσταση και να δημιουργήσει έτσι τη δική του αφήγηση, την οποία θα μπορεί να διανείμει ελεύθερα στο διαδίκτυο.
Είναι ακόμα προφανές ότι η αντίφαση που προκαλεί στην Ελλάδα η ανα-παράσταση του λόγου του Γρ. Λαμπράκη και η πιθανή αμφισημία με την οποία έρχεται αντιμέτωπος ο έλληνας θεατής, παύουν να ισχύουν εάν αλλάξει το πλαίσιο μέσα στο οποίο παρουσιάζεται η παράσταση. Δηλαδή, σε μία χώρα όπως η Πολωνία, η Ρουμανία ή η Βουλγαρία, με τόσο διαφορετική πολιτισμική, πνευματική και πολιτική ιστορία, θα ερμηνευόταν εντελώς διαφορετικά. Αυτή η διαφορετική αντιμετώπιση της ανα-παράστασης του συγκεκριμένου πολιτικού λόγου σε διαφορετικές χώρες παραμένει να διερευνηθεί σε ένα επόμενο στάδιο.
Η συγκεκριμένη παρουσίαση εμπνέεται από αντίστοιχα έργα ανα-παράστασης (re-enactments), κυρίως το 'Port Huron Project' του Mark Tribe, και σε μικρότερη βαθμό μεταξύ άλλων, το 'The Battle of Orgreave', (2004) του Jeremy Deller, το 'Dolores from 10h to 22h', (2001) των Coco Fusco και Ricardo Dominguez, το Milgram Reenactment, (2002) του Rod Dickinson, πλατφόρμες παραγωγής και παρουσίασης έργων ανα-παράστασης όπως η 'RE:act!' στο Aksioma - Institute for Contemporary Arts της Λιουμπλιάνας, σε επιμέλεια του Domenico Quaranta, (2005 - σήμερα), η έκθεση 'History Will Repeat Itself: Strategies of Re-enactment in Contemporary (Media) Art and Performance' στο HKMV του Ντόρτμουντ, (2007), σε επιμέλεια των Inke Arns και Gabriele Horn.
Στέφανος Μονδέλος
